Một chút lịch sử

Mosaic khởi từ 4.000 năm ở Hy Lạp. Thế giới ca tụng bích họa trên trần nhà nguyện Sistine ở Vatican tuyệt tác phẩm của Michelangelo vẽ (1508-1512) nhưng quên đi bức họa khổng lồ Mosaic 272 x 513 cm, thế kỷ thứ nhất trước Công nguyên, hiện ở tại Viện Bảo tàng Quốc gia ở Naples, nét như ảnh chụp bây giờ.

Văn minh vùng Mesopotamie nâng Mosaic lên hàng nghệ thuật. Mesopotamie bây giờ là Iraq, Kuwait, Đông-Bắc Syria, Đông-Nam Thổ Nhĩ Kỳ và Tây-Nam Iran. Nghệ sĩ Islam sáng tác Mosaic dựa trên niềm tin tôn giáo và kiến thức, mục đích không ca ngợi thượng đế vô hình mà cố gắng diễn tả những gì thượng đế tạo ra. Khó giải thích nhất là không gian bao la, càng cao rộng càng gần với sự thật trong suốt. Điều này giải thích người Islam không ngại sa mạc núi đồi hay biển rộng. Chính thương nhân Nabatean của khối Ả Rập làm chủ Con đường tơ lụa cả trên bộ lẫn trên biển. Khát vọng này biến các đền thờ Islam có hình vòm gắn Mosaic như bầu trời xanh chi chít ngàn sao.  Thế kỷ thứ 8 phát xuất từ Perse tức Iran/Ba Tư bây giờ, Mosaic trở thành nghệ thuật trang trí các đền thờ Islam/Hồi giáo.

http://www.pearltrees.com/landryalex99/item645118

 Đền Thờ của Hoàng Đế ở  Isfahan, Iran, xây năm 1611, có tới 7 màu gạch

Mosaic là gì?

Mosaic, đọc là mô-zê-ík, là nghệ thuật lắp ghép các mẩu vật liệu thành một bức tranh trên đền thờ, tháp, đồ đạc, vườn hoa, giếng, lối đi, hồ bơi... Vật liệu là gốm, gạch, sỏi, kiếng, gỗ... được đẽo nhỏ xíu gọi là tessera (số nhiều là tesserae). Tesser từ tiếng Hy Lạp là đất. Tessera phải nhỏ hơn 2 cm, nếu lớn hơn thì không phải là Mosaic.

Nơi làm Mosaic cổ điển và truyền thống là Ravenna ở Italy, Warka ở Iran, Fes ở Maroc. Vật liệu làm tesserae cho Mosaic ở Tax sản xuất từ Fes, nên bài này chỉ nói về Fes.

Fes, kinh thành huyền bí?

Fes là kinh đô triều đại Idrisis từ 789, tiếp tục là kinh đô xứ Maroc cho đến năm 1912 bị Pháp đô hộ. Tín đồ Muslim coi Fes là thánh địa phía Tây, so với thánh địa phía Đông là Mecca. Trường đại học al-Qarawiyyin xây dựng từ 859, đại học cổ nhất thế giới. Nhiều đền đài theo phong cách Islam, dùng gạch ngói sản xuất tại Fes. UNESCO công nhận kinh thành Fes là di sản thế giới. Fes được giới mỹ thuật phong tặng là Athens của châu Phi. Cư dân Fes, 57% người Ả Rập, 30% người Berber, còn lại là những giống dân khác. Sự pha trộn từ ngàn năm cho ra đời những tác phẩm âm nhạc kiến trúc thủ công…như bông hoa xinh đẹp huyền bí trên mặt quả địa cầu.

Mosaic ở Tax thoát thai từ khung cảnh huy hoàng trên. Nghệ sĩ Maroc sáng tác hình kỷ hà đối xứng cực kỳ chích xác dù ngàn năm trước chưa có bút chì và compass.

Kỹ thuật làm Zellij cho Mosaic Tax

Kinh thành Fes gọi kỹ thuật làm Mosaic là Zellij. Fes sản xuất gạch Zellij làm bằng tay từ TK10 cho tới bây giờ. Công đoạn làm Zellij rất giống làm đồ gốm. Gạch Zellig còn gọi là gạch gốm/ceramic tile, khác với những loại gạch khác bằng xi măng hay xi-măng trộn đá dăm, rơm... Từ đoạn này sẽ dùng chữ Zellij ám chỉ kỹ thuật làm tesserae ở Fes.

Chỉ Fes mới có đất sét làm Zellij. Gạch làm bằng đất sét nơi khác không thể đẽo thành tessera được.  Nghệ sĩ ngâm sét nhiều ngày cho mềm, nhào bằng chân cho thật nhuyễn, nhặt bỏ sỏi, nặn thành miếng 10x10cm như trong hình, phơi nhiều ngày ngoài nắng, bỏ lò nung 1200 độ C. Bã trái olive sau khi ép làm dầu olive dùng đốt lò. Gạch được tráng men màu (một mặt), bỏ lò lần thứ hai nhiệt độ thấp hơn. Gạch nung xong, nghệ sĩ dùng lông chim chấm mực vẽ  trên gạch rồi dùng búa rất sắc đẽo (không phải cắt) thành từng miếng nhỏ như ảnh dưới.

(Tư liệu của Faissel Farhi, West Holywood, California)

Làm Zellij là nghề cha truyền con nối hay từ thầy tới trò. Ngàn năm trước chỉ một mình Maalems làm một công trình từ A đến Z. Nghệ sĩ hoàn toàn tưởng tượng trong đầu. Muốn lưu lại, chỉ có cách ghi tesserae trên cát, trên đất. Được gọi là maalems, cần tuổi đời và kinh nghiệm, mới được khóac tấm áo trắng quí tộc. Ở xã hội Muslim, Zellij là dấu hiệu nơi gia đình thượng lưu.  Zellij trong nhà như biểu tượng cho phẩm chất cao quí, sự giàu có và địa vị xã hội. Một dinh thự với vườn hoa phòng nguyện, cầu thang, thư viện, bếp…phải xây từ năm đến 10 năm, Maalems dọn ở hẳn trong gia đình, được đối đãi như thượng khách, lắng nghe từng người để truyền tâm tình đó vào đường nét Zellij. Nếu còn độc thân, Maalems có khi kết hôn với con gái chủ nhà. Do đó, Maalems có ảnh hưởng lớn nơi cộng đồng vì người Muslim cầu nguyện năm lần trong ngày lấy cái đẹp xung quanh thay thế cho tiên tri Allah, vì “Allah thì tuyệt mỹ và ngài yêu sự tuyệt hảo”.

Ảnh dưới đây, một trong hai cách  ráp tesserae thành môt bức tranh: Mặt phải tesserae có tráng men úp xuống đất... Mọi sai sót không thể sửa chữa được. Chi tiết này cho thấy trở nên một Maalems đòi hỏi kinh nghiệm biết là bao. Dù bây giờ đã có giấy bút, thợ vẫn làm theo chỉ dẫn của Maalems.

(Tư liệu của Faissel Farhi, West Holywood, California)

Ngày cuối cùng, Tax đóng cửa lúc 14 giờ ngày  25-9-2014, một sinh viên kiến trúc đã lượm được miếng tesserae này lúc 13 giờ 20, trân trọng gói mang về như kỷ niệm cuối cùng với Tax. Bạn ấy ghi: “Lượm được một mảnh mosaic đo thì thấy không phải hình vuông, mà gần vuông ngang dọc là 17-17 dày gần 5 mm, dưới có chữ H - nó bị cạy lên bởi người ta đặt thùng loa”.  Tesserae này và tesserae ở ảnh trên có màu đất sét ở Fes.  

Những miếng Mosaic Tax không đánh giá được thành tiền.  Mosaic Tax không chỉ có tuổi đời đúng 90 năm mà lịch sử trải dài 2.000 năm.  Mosaic Tax không đến từ Paris mà từ kinh đô Fes. Chúng được làm bằng đất sét từ vùng núi xứ Fes và từ trí tưởng tượng của một sư phụ người Maroc vô danh. 

Thật vậy, trên đường đi tìm lý lịch của Zellij  nơi Mosaic Tax, chúng tôi may mắn gặp Faissel Farhi,  hậu duệ của Maalems  từ Fes, dòng nghệ sĩ làm tesserae.  Mosaic thương xá Tax quả là một viên ngọc trai trôi từ chân trời văn hóa khác nhưng không phân chia thế giới, nhưng làm người ta xích lại gần nhau. 

Theo TRẦN THỊ VĨNH TƯỜNG, California  27-11-2014

Pháp luật TPHCM